Het monumentale orgel in de kerk St. Petrus’ Banden in de Maastrichtse wijk Heer is ouder dan de leeftijd van de in 1902 gebouwde kerk doet denken. Het orgel stond namelijk niet alleen in de vorige kerk in Heer, maar had zijn oorsprong vermoedelijk in de vroegere St. Nicolaaskerk op het huidige OLV-plein. Het is het eerste orgel dat de Maastrichtse orgelbouwers Pereboom & Leyser in 1850 samen bouwden. Dit orgel met zijn – in Maastricht verankerde – geschiedenis is door de Rijksdienst voor Monumentenzorg tot monument verklaard.

Bij de bouw hebben Pereboom & Leyser gebruik gemaakt van een bestaande, wat smallere, 18e eeuwse orgelkas die al in de kerk stond, ook zijn 2 registers met pijpwerk uit een ouder 17e-eeuws orgel gebruikt. De gelijkenis van de Heerder orgelkas met een 18e-eeuwse bouwtekening van het orgel van de St. Nicolaaskerk, maar zeker ook het bouwjaar, wijst er op dat in Heer delen van het orgel van de St. Nicolaaskerk zijn terecht gekomen.

HET ORGEL IN DE ST. NICOLAASKERK
Tot 1837 was dit de volkskerk op het vroeger veel kleinere OLV-plein. Hij bestreek de hele Noordkant van het huidige plein, en liep door op de plaats waar nu hotel Derlon ligt.
De OLV basiliek was echter de (rijke) kanunnikenkerk. Die situatie kon je vergelijken met de volkse St. Jan en de rijke Servaasbasiliek op het Vrijthof. De fundamenten van de in gotische stijl opgetrokken St. Nicolaaskerk werden in 1334 gelegd, de toren kwam pas in 1450 klaar.
De eerste vermeldingen van het orgel in de St. Nicolaaskerk dateren van 1599, toen een contract werd gesloten met Jaques Niehoff, “orgelmaecker geboren van Bossche”, voor reparatie en restauratie van het orgel.
In 1778 werd in de vergadering van het kerkbestuur geschreven:
“Verders heeft in dese vergaderinge den eerw. Heer Theunissen, organist in dese kercke gerapporteerd dat het orgel zeer vuyl en onsteld was ende bij naedere examinatie gebleeken sijnde, dat niet alleen de pijpen door de vuylighiidt en salpeter opgegeten, maar oock dat er verscheyde gebrocken waeren en dat er de orgel schade door d’oudhijdt sig geheel buyten staet bevind om meer te kunnen dienen, is geresolveerd eene nieuwe orgelkaste te doen maeken naer verheyste van het aanwezige.” (Bron: Rijksarchief Maastricht, Archief St. Nicolaaskerk port. 1)
Hierna is het orgel in 1778 gerestaureerd en van een nieuwe ombouw voorzien door Houtappel & Binvignat. Voor die tijd al een dure geschiedenis:
“De 8 meij uytgegeven aan L. Houtappel en J. Binvignat het maeken en herstellen van den orgel ingevolge conditien daerover gemaeckt en van hun lieden onderteekent voor de somme van vijf hondert vijftig guldens.”
Omdat van deze nieuwe ombouw de ontwerptekening bewaard is gebleven, weten we nu dat de gelijkenis met de Heerder ombouw opvallend groot is.
In 1798 is het oude orgel van de St. Nicolaaskerk verwijderd. Waarom?
Wel, de Fransen namen de OLV-kerk in beslag, waarop de parochie het monumentale Sévérin-orgel moest redden en van de OLV-kerk naar de St. Nicolaaskerk overbracht. Het Sévérin-orgel is teruggeplaatst bij het weer als kerk in gebruik nemen van de OLV-kerk in 1837, de St. Nicolaaskerk is toen wegens bouwvalligheid gesloopt. Pas toen werden het O.L.Vrouwekerkhof en het St. Nicolaaskerkhof geruimd en samengevoegd tot het huidige ruime OLV-plein.

DE PLAATSING IN HEER
Wanneer is voor het eerst een orgel geplaatst in de kerk van Heer?
In een akte van 1694 staat nog niets over een orgel in Heer vermeld:
“… soo sal den Custer van heer die dese twee missen moet helpen singhen …” (dus géén vermelding van een orgel!).
Pas in een akte van 10 mei 1769 zien we de eerste vermelding van een orgel in Heer:
“Te celebreren met de Benedictie voor en na de misse en onder het spelen van den orgel” en “…voor het spelen van den orgel ook eene gulden… “.
We weten verder dat rond 1800 in de oude kerk in Heer een nieuw orgel werd geplaatst, vermoedelijk zijn toen delen van het in 1798 verwijderde oude St. Nicolaasorgel naar Heer overgebracht.
Bij de latere nieuwbouw in 1850 van het Heerder orgel door Pereboom & Leijser is dat bestaande – oude – materiaal als basis genomen. De orgelkas was toen niet groot genoeg voor alle nieuwe laden (waar de pijpen op staan) en is daarom naar achteren fors vergroot. Dat is nu nog zichtbaar aan de grijzere kleur van dat hele achterdeel.
In 1904 werd dit P&L-orgel ongewijzigd overgebracht naar de nieuwe kerk in Heer.
In 1971 is het orgel al grondig gerestaureerd en verplaatst. Tot dan stond het dwars tegen de zuidmuur van de orgelgalerij opgesteld, het werd nu in het midden van de orgelgalerij geplaatst. De klank kwam daarmee veel beter tot zijn recht. Onder de doodse bruine beschildering werden de vroegere beschildering en vergulding ontdekt, die zijn gerestaureerd naar wat we nu nog zien. “
In 2006 is het orgel opnieuw grondig gerestaureerd door Verschueren uit Heythuysen. Dat hield in dat alle metalen en houten orgelpijpen werden gedemonteerd, schoongemaakt en dat het (vervormde} metaal van de pijpen weer op vorm werd gebracht.

Frank van Gils,
voorzitter Stichting Orgelkring Heer/Maastricht.